Found in Translation

by Michael Cunningham

As the author of “Las Horas,” “Die Stunden” and “De Uren” — ostensibly the Spanish, German and Dutch translations of my book “The Hours,» but actually unique works in their own right — I’ve come to understand that all literature is a product of translation. That is, translation is not merely a job assigned to a translator expert in a foreign language, but a long, complex and even profound series of transformations that involve the writer and reader as well. “Translation” as a human act is, like so many human acts, a far more complicated proposition than it may initially seem to be.

Let’s take as an example one of the most famous lines in literature: “Call me Ishmael.” That, as I suspect you know, is the opening sentence of Herman Melville’s “Moby-Dick.” We still recognize that line, after more than 150 years.

Still. “Call me Ishmael.” Three simple words. What’s the big deal?

For one thing, they possess that most fundamental but elusive of all writerly qualities: authority. As writers we must, from our very opening sentence, speak with authority to our readers.

It’s a little like waltzing with a new partner for the first time. Anyone who is able to waltz, or fox-trot, or tango, or perform any sort of dance that requires physical contact with a responsive partner, knows that there is a first moment, on the dance floor, when you assess, automatically, whether the new partner in question can dance at all — and if he or she can in fact dance, how well. You know almost instantly whether you have a novice on your hands, and that if you do, you’ll have to do a fair amount of work just to keep things moving.

Authority is a rather mysterious quality, and it’s almost impossible to parse it for its components. The translator’s first task, then, is to re-render a certain forcefulness that can’t quite be described or explained.

Although the words “Call me Ishmael” have force and confidence, force and confidence alone aren’t enough. “Idiot, read this” has force and confidence too, but is less likely to produce the desired effect. What else do Melville’s words possess that “Idiot, read this” lack?

They have music. Here’s where the job of translation gets more difficult. Language in fiction is made up of equal parts meaning and music. The sentences should have rhythm and cadence, they should engage and delight the inner ear. Ideally, a sentence read aloud, in a foreign language, should still sound like something, even if the listener has no idea what it is he or she is being told.

Let’s try to forget that the words “Call me Ishmael” mean anything, and think about how they sound.

Listen to the vowel sounds: ah, ee, soft i, aa. Four of them, each different, and each a soft, soothing note. Listen too to the way the line is bracketed by consonants. We open with the hard c, hit the l at the end of “call,” and then, in a lovely act of symmetry, hit the l at the end of “Ishmael.” “Call me Arthur” or “Call me Bob” are adequate but not, for musical reasons, as satisfying.

Most readers, of course, wouldn’t be able to tell you that they respond to those three words because they are soothing and symmetrical, but most readers register the fact unconsciously. You could probably say that meaning is the force we employ, and music is the seduction. It is the translator’s job to reproduce the force as well as the music.

“Chiamami Ismaele.”

That is the Italian version of Melville’s line, and the translator has done a nice job. I can tell you, as a reader who doesn’t speak Italian, that those two words do in fact sound like something, independent of their meaning. Although different from the English, we have a new, equally lovely progression of vowel sounds — ee-a, ah, ee, a, ee — and those three m’s, nicely spaced.

If you’re translating “Moby-Dick,” that’s one sentence down, approximately a million more to go.

I encourage the translators of my books to take as much license as they feel that they need. This is not quite the heroic gesture it might seem, because I’ve learned, from working with translators over the years, that the original novel is, in a way, a translation itself. It is not, of course, translated into another language but it is a translation from the images in the author’s mind to that which he is able to put down on paper.

Here’s a secret. Many novelists, if they are pressed and if they are being honest, will admit that the finished book is a rather rough translation of the book they’d intended to write. It’s one of the heartbreaks of writing fiction. You have, for months or years, been walking around with the idea of a novel in your mind, and in your mind it’s transcendent, it’s brilliantly comic and howlingly tragic, it contains everything you know, and everything you can imagine, about human life on the planet earth. It is vast and mysterious and awe-inspiring. It is a cathedral made of fire.

But even if the book in question turns out fairly well, it’s never the book that you’d hoped to write. It’s smaller than the book you’d hoped to write. It is an object, a collection of sentences, and it does not remotely resemble a cathedral made of fire.

It feels, in short, like a rather inept translation of a mythical great work.

The translator, then, is simply moving the book another step along the translation continuum. The translator is translating a translation.

A translator is also translating a work in progress, one that has a beginning, middle and end but is not exactly finished, even though it’s being published. A novel, any novel, if it’s any good, is not only a slightly disappointing translation of the novelist’s grandest intentions, it is also the most finished draft he could come up with before he collapsed from exhaustion. It’s all I can do not to go from bookstore to bookstore with a pen, grabbing my books from the shelves, crossing out certain lines I’ve come to regret and inserting better ones. For many of us, there is not what you could call a “definitive text.”

This brings us to the question of the relationship between writers and their readers, where another act of translation occurs.

I teach writing, and one of the first questions I ask my students every semester is, who are you writing for? The answer, 9 times out of 10, is that they write for themselves. I tell them that I understand — that I go home every night, make an elaborate cake and eat it all by myself. By which I mean that cakes, and books, are meant to be presented to others. And further, that books (unlike cakes) are deep, elaborate interactions between writers and readers, albeit separated by time and space.

I remind them, as well, that no one wants to read their stories. There are a lot of other stories out there, and by now, in the 21st century, there’s been such an accumulation of literature that few of us will live long enough to read all the great stories and novels, never mind the pretty good ones. Not to mention the fact that we, as readers, are busy.

We have large and difficult lives. We have, variously, jobs to do, spouses and children to attend to, errands to run, friends to see; we need to keep up with current events; we have gophers in our gardens; we are taking extension courses in French or wine tasting or art appreciation; we are looking for evidence that our lovers are cheating on us; we are wondering why in the world we agreed to have 40 people over on Saturday night; we are worried about money and global warming; we are TiVo-ing five or six of our favorite TV shows.

What the writer is saying, essentially, is this: Make room in all that for this. Stop what you’re doing and read this. It had better be apparent, from the opening line, that we’re offering readers something worth their while.

I should admit that when I was as young as my students are now, I too thought of myself as writing either for myself, for some ghostly ideal reader, or, at my most grandiose moments, for future generations. My work suffered as a result.

It wasn’t until some years ago, when I was working in a restaurant bar in Laguna Beach, Calif., that I discovered a better method. One of the hostesses was a woman named Helen, who was in her mid-40s at the time and so seemed, to me, to be just slightly younger than the Ancient Mariner. Helen was a lovely, generous woman who had four children and who had been left, abruptly and without warning, by her husband. She had to work. And work and work. She worked in a bakery in the early mornings, typed manuscripts for writers in the afternoons, and seated diners at the restaurant nights.

Helen was an avid reader, and her great joy, at the end of her long, hard days, was to get into bed and read for an hour before she caught the short interlude of sleep that was granted her. She read widely and voraciously. She was, when we met, reading a trashy murder mystery, and I, as only the young and pretentious might do, suggested that she try Dostoyevsky’s “Crime and Punishment,” since she liked detective stories. She read it in less than a week. When she had finished it she told me, “That was wonderful.”

“Thought you’d like it,” I answered.

She added, “Dostoyevsky is much better than Ken Follett.”

“Yep.”

Then she paused. “But he’s not as good as Scott Turow.”

Although I didn’t necessarily agree with her about Dostoyevsky versus Turow, I did like, very much, that Helen had no school-inspired sense of what she was supposed to enjoy more, and what less. She simply needed what any good reader needs: absorption, emotion, momentum and the sense of being transported from the world in which she lived and transplanted into another one.

I began to think of myself as trying to write a book that would matter to Helen. And, I have to tell you, it changed my writing. I’d seen, rather suddenly, that writing is not only an exercise in self-expression, it is also, more important, a gift we as writers are trying to give to readers. Writing a book for Helen, or for someone like Helen, is a manageable goal.

It also helped me to realize that the reader represents the final step in a book’s life of translation.

One of the more remarkable aspects of writing and publishing is that no two readers ever read the same book. We will all feel differently about a movie or a play or a painting or a song, but we have all undeniably seen or heard the same movie, play, painting or song. They are physical entities. A painting by Velázquez is purely and simply itself, as is “Blue” by Joni Mitchell. If you walk into the appropriate gallery in the Prado Museum, or if someone puts a Joni Mitchell disc on, you will see the painting or hear the music. You have no choice.

WRITING, however, does not exist without an active, consenting reader. Writing requires a different level of participation. Words on paper are abstractions, and everyone who reads words on paper brings to them a different set of associations and images. I have vivid mental pictures of Don Quixote, Anna Karenina and Huckleberry Finn, but I feel confident they are not identical to the images carried in the mind of anyone else.

Helen was, clearly, not reading the same “Crime and Punishment” I was. She wasn’t looking for an existential work of genius. She was looking for a good mystery, and she read Dostoyevsky with that thought in mind. I don’t blame her for it. I like to imagine that Dostoyevsky wouldn’t, either.

What the reader is doing, then, is translating the words on the pages into his or her own private, imaginary lexicon, according to his or her interests and needs and levels of comprehension.

Here, then, is the full process of translation. At one point we have a writer in a room, struggling to approximate the impossible vision that hovers over his head. He finishes it, with misgivings. Some time later we have a translator struggling to approximate the vision, not to mention the particulars of language and voice, of the text that lies before him. He does the best he can, but is never satisfied. And then, finally, we have the reader. The reader is the least tortured of this trio, but the reader too may very well feel that he is missing something in the book, that through sheer ineptitude he is failing to be a proper vessel for the book’s overarching vision.

I don’t mean to suggest that writer, translator and reader are all engaged in a mass exercise in disappointment. How depressing would that be? And untrue.

And still. We, as a species, are always looking for cathedrals made of fire, and part of the thrill of reading a great book is the promise of another yet to come, a book that may move us even more deeply, raise us even higher. One of the consolations of writing books is the seemingly unquenchable conviction that the next book will be better, will be bigger and bolder and more comprehensive and truer to the lives we live. We exist in a condition of hope, we love the beauty and truth that come to us, and we do our best to tamp down our doubts and disappointments.

We are on a quest, and are not discouraged by our collective suspicion that the perfection we look for in art is about as likely to turn up as is the Holy Grail. That is one of the reasons we, I mean we humans, are not only the creators, translators and consumers of literature, but also its subjects.

Michael Cunningham is the author of “The Hours” and, most recently, “By Nightfall”.

Πηγή: The New York Times 2/10/2010

 

I Translate TEDTalks

του Δημήτρη (aka Tethtoril)

Είσαι νέος στο επάγγελμα της μετάφρασης. Ψάχνεις παντού να βρεις κάποια δουλειά. Το κυνήγι ανελέητο. Τα θηράματα, ελάχιστα και ισχνά. Τι κάνεις λοιπόν;

Πιθανές λύσεις:

1. Μεταναστεύεις στον Καναδά (θεωρείται ο παράδεισος των μεταφραστών).
2. Τα παρατάς και ασχολείσαι με κάτι πιο κερδοφόρο (π.χ. επαγγελματίας ζητιάνος).
3. Αναλαμβάνεις να μεταφράσεις εθελοντικά για μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς, όπως το TED ή τους Μεταφραστές Χωρίς Σύνορα.

 

Μερικοί επιφανείς ομιλητές του TED

 

Νομίζω ότι θα προτιμήσω την τρίτη λύση, προς το παρόν. Σε αυτό το άρθρο θα σας μιλήσω κυρίως για το TED. Πρόκειται για έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό, μια διεθνή κίνηση που ξεκίνησε πριν 25 χρόνια από την Αμερική και διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο. Ο στόχος του απλός: να διαδοθούν αξιόλογες ιδέες, ιδέες που μπορεί να αλλάξουν τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Επιλέγονται από επιτροπές άνθρωποι που έχουν κάτι ενδιαφέρον να πουν. Γιατροί, ασθενείς, αστροφυσικοί, ερευνητές, καλλιτέχνες και οποιοσδήποτε έχει να δείξει και να μοιραστεί με όλους κάτι καινοτόμο και πρωτότυπο, έχει τη δυνατότητα να εμφανιστεί για 20 λεπτά επί σκηνής και να το παρουσιάσει. Στη συνέχεια οι ομιλίες αναρτώνται στο διαδίκτυο, στη σελίδα του TED. Τον Μάιο του 2009 ξεκίνησε το TED Open Translation Project, μια προσπάθεια να μεταφραστούν οι ομιλίες, σε όσο το δυνατόν περισσότερες γλώσσες γίνεται, από εθελοντές μεταφραστές. Η διαδικασία είναι πολύ απλή. Γίνεσαι μέλος στη σελίδα του TED και στη σελίδα του Dotsub (ένα δωρεάν browser-based πρόγραμμα υποτιτλισμού), επιλέγεις την ομιλία που θέλεις να μεταφράσεις (ή να διορθώσεις τη μετάφρασή της), και σου δίνουν ένα μήνα περιθώριο. Πάντα υπάρχει κι ένας, τουλάχιστον, άλλος εθελοντής που πρέπει να ελένξει τη μετάφρασή σου.

 

Οι γλώσσες με τις περισσότερες μεταφρασμένες ομιλίες μέχρι στιγμής

 

Αυτή τη στιγμή οι μεταφράσεις έχουν φτάσει τις 15.000 και ο αριθμός τους αυξάνεται συνεχώς. Στο TED δεν απαιτούν να έχεις κάποια εξαιρετική εμπειρία στη μετάφραση, μονάχα να ξέρεις αρκετά καλά τη γλώσσα από και προς την οποία θα μεταφράσεις και φυσικά να σου αρέσει η ομιλία (ή οι ομιλίες) με την οποία θα ασχοληθείς. Δεν πληρώνεσαι αλλά το όνομα σου αναφέρεται, σε εμφανές σημείο, δίπλα από το βιντεάκι της μεταφρασμένης ομιλίας. Εθελοντική μετάφραση λοιπόν: ένας καλός τρόπος απόκτησης εμπειρίας, κείμενα που εσύ επιλέγεις να μεταφράσεις και η δυνατότητα να διαδώσεις αξιόλογες ιδέες σε όλο τον κόσμο. Υπάρχει κάτι πιο ικανοποιητικό για έναν μεταφραστή; Ναι, να πληρωνόταν επίσης γι’ αυτό, θα μου πείτε. Δεν έχει περισσότερη αξία όμως όταν γίνεται εθελοντικά η συγκεκριμένη δουλειά;

 

Toxic Translation: A Twelve-Step Program for Self-Injuring Translators

The Twelve Steps

by Wendell Ricketts

1. Admit that you are powerless over translation agencies.

2. Make a searching and fearless inventory of the times you have found yourself saying “I might as well take this job for $0.0000000006 per word; if I don’t, someone else will!” or “A client who pays regularly at 8,275 days is still better than one who doesn’t pay at all!” or “Agencies are a business like any other; it’s only natural that they try to make as much money as possible.” Acknowledge that the justification of unjustifiable behavior is an addiction and that your life as a translator has become unmanageable.

3. Prepare to receive a truth of the universe in nine words: Translation rates are dropping because translators accept low rates. If you want rates to stop descending, you must take your finger off the elevator button. Immediately. There is no methadone for people who are willing to translate for half what the average busboy makes, so the only way to combat this addiction is cold-turkey. Make amends by explaining clearly, each time you respond to an insulting offer, refuse a low-wage job, or decline an invitation to lower your rates why you are doing so. I know Miss Manners says we’re not supposed to tell crass, rude people that they’re crass and rude, but she’d make an exception if she were a translator: Low-payers are the abyssopelagic feeders of the sea of translation. Do not hesitate to send them back to filter the ooze whence they came.

4. If you are truly living on Kibbles ‘n Bits, cannot pay the rent, or are slipping your child thinly diluted Elmer’s glue because it’s cheaper than milk, you have an excellent excuse to accept offensive working conditions and insulting wages. Temporarily. While you look for a job that pays you a living wage and doesn’t screw your colleagues who depend on translation for their livelihood. Otherwise, you don’t have an excuse. Not everything in life is black and white, but this is. Meanwhile, if you are not truly in need, stop using that pretext to justify your participation in the destruction of the profession. It might happen to any of us to find the wolf at the door, but he isn’t at everyone’s door all the time. Don’t use the real misery of others to disguise the fact that you couldn’t locate your self-respect with a Sherpa guide and GPS.

5. Conversely, if your parents are still paying your rent and buying your groceries, your husband is the CEO of Halliburton or the President of Mediaset, or you’re a trust-fund baby who just “loves languages,” do some good for the profession and your immortal soul and start translating for free. There are dozens, if not hundreds, of worthy non-profit organizations who could use your help. In the meantime, some of us are trying to earn a living here. Your “pin-money” rates are killing translators who depend on translation as their sole source of income.

6. Accept the fact that your degree from Acme School of Language Mediation or The Flinghurst Academy of Translationology is substantially worthless. Translation is learned in the field, not in the classroom. If you are nonetheless a recent graduate of such a program, here is what to do until you’re truly prepared to command professional rates: apprentice yourself to a translator you trust, donate translations to a worthy cause in order to build your curriculum (see No. 5, above), spend your free time doing practice translations for your personal training, improve your ability to write in your native language, read—a lot—in both your languages. DO NOT : offer cut-rate translations or beg clients to let you work “for practically nothing” because you “love translating.” Why not? For the same reason that there’s a sign at the zoo that says “Don’t Feed The Monkeys.” Because, if you do, they get fat and lazy and never learn that professional, well qualified bananas are not handed around for free.

7.  Stop allowing clients to dictate your fees and working conditions. Do you really need me to trot the analogy out for you one more time? Do you? Really? Fine. Here it is: You sit down to eat in a restaurant. After consulting the menu, you call the owner over to your table. “This steak is overpriced,” you say. “I’ll pay half, and I want you to throw in a bottle of wine with that. If you don’t get everything on my table within ten minutes, though, the deal’s off.” What happens in a restaurant is that they toss you out on your stern. What happens in translation is that you say, “Oh, yes, Mr. Client, thank you, Mr. Client, may I please have another, Mr. Client.” Three words: Knock. It. Off.

8. Stop using the internet until you learn how. The “freedictionary” is not a professional resource and Wordreference.com and Yahoo! Answers are not forums where you can consult with reliable and knowledgeable colleagues. About half the answers on ProZ.com’s KudoZ boards are wrong. Wiki is often worth the paper it’s printed on. Google is not your friend. Go search for the phrase “their is” or “its a question” and see how many hits you get (2,160,000 and 50,500,000, respectively). Then we can talk about how internet searches can be so helpful in confirming correct usage. (Gosh! Translation turns out to be tougher than you thought, huh?)

9. If a client doesn’t pay you on time (or doesn’t pay you at all), stop working for that client. Agencies, publishers, and clients who fail to pay as promised are like men who hit their wives. They will do it again. The only question is: Are you going to be standing there when the blow comes? (Quiz: “They didn’t mean to do it”; “They’re just going through a difficult period”; and “If I leave, who knows if I’ll ever find another one” are phrases commonly used by [a] abused wives; [b] self-injuring translators; [c] both.)

10. Translation is not the ‘Ndrangheta. No one will send you to sleep with the fishes if you fail to maintain a lifelong pledge of omertà. Tell your colleagues when clients don’t pay, when they make unreasonable demands, when they revise without telling you, when they insist that you lower your rates, when they forget to put your name on the translation, when they change the agreed-upon conditions after you’ve already started, when they refuse to pay for urgent or after-hours work, when they demand unwarranted discounts. Accepting these conditions silently doesn’t make you a Wise Guy; it makes you an accomplice.

11. Stand up for your native language. Take pride in seeing it used eloquently, fluently, and well. Take offense when it is abused and disrespected. Don’t believe the hype about globalism, world languages, and all the rest. Stop caving in to the absurd and unverified claim that non-native translation is just as valid as native translation or that the people who read translations in their second language “don’t care” if they’re well written or not. Your ability to deploy your native language with sophistication, flexibility, and skill is your most important selling point. You may never succeed in convincing everyone of the importance of this issue, but consider this: many people also find it acceptable to drink wine that comes in boxes, watch Fox News, or buy Lady Gaga CDs. If you’re a language professional, you’re supposed to be above things like that.

12. If there’s anything worse than translators who complain all the time, it’s translators who complain about translators who complain all the time. Let’s suppose you make lots of money, your clients are respectful of your time and your expertise, and everyone pays you promptly. If so, let’s call that what it is: Enormous luck. What it is not is a license to lecture everyone on how they should just stop whinging and get back to work. The fact that translators complain is a good thing; it indicates self-esteem and an instinct for self-preservation, as distinct from your sense of superiority and every-man-for-himself smugness. If you have nothing to say that helps moves the profession forward (and not just your personal little slice of it), at least have the decency to get out of the way of people who are trying to make things better (including for you, buckaroo).

Πηγή: ProvenWrite

 

Χαμένοι στη μετάφραση των αγαπημένων…

Tέσσερις μεταφραστές μιλούν για τους συγγραφείς με τους οποίους «συναντήθηκαν» και μοιράστηκαν το ταξίδι της γραφής.
Της Μ. Βασιλειάδου

Ο μεταφραστής και ο συγγραφέας του… Ή μήπως ο συγγραφέας και ο μεταφραστής του; Tο ζευγάρι αυτό δεν είναι προϊόν της τύχης, είναι καρπός γοητείας. Ο συγγραφέας και ο –καλός– μεταφραστής του, συναντιούνται καταρχήν από αγάπη. Την κοινή τους αγάπη για το βιβλίο. «Μετά αρχίζουν κάποιες δοκιμαστικές «συναντήσεις» με το κείμενο, κοιτάζεις μια σελίδα και προσπαθείς να την μεταφέρεις στη γλώσσα σου. Mπαίνεις, δηλαδή, στη θάλασσα και βγαίνεις. Σιγά σιγά γνωρίζεις κάθε ικμάδα του βιβλίου και παράλληλα όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για το συγγραφέα, τη ζωή, τη βιογραφία του, την εποχή του. Γι΄ αυτό και το μεγάλο κέρδος του μεταφραστή είναι το ταξίδι που κάνει μεταφράζοντας».

Αυτά λέει ο Άρης Μπερλής, μεταφραστής και διευθυντής του αγγλικού τμήματος μετάφρασης του ΕΚΕΜΕΛ (Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης Λογοτεχνίας). «Η μετάφραση δεν είναι η απόδοση ενός κειμένου σε μια άλλη γλώσσα. Ούτε απλώς μια μεταφορά από έναν γλωσσικό κώδικα σε έναν άλλο, γιατί πίσω από αυτό υπάρχει η κουλτούρα της κάθε γλώσσας. Έτσι ο μεταφραστής χρειάζεται ένστικτο, δουλειά και θα έλεγα, κάποια τόλμη. Αν φοβάται πολύ τη μεταφορά, τα «υλικά» του θα σπάσουν. Πρέπει να γνωριστεί με το συγγραφέα και τους ήρωές του, να ταυτιστεί μαζί τους, όπως ο ηθοποιός που παίζει διαφορετικούς ρόλους. Εφόσον γίνεται σωστά, αυτή είναι μια αργή διαδικασία που απλώνεται σε πλάτος και βάθος, τόσο πλούσια που στο τέλος κυριολεκτικά ο μεταφραστής «συναντά» το πρόσωπο, όχι μόνον τη λογοτεχνική προσωπικότητα του συγγραφέα. Σε κάποιες μάλιστα ιδιαίτερες περιπτώσεις δημιουργείται μια φαντασιακή σχέση, πολύ στενή. Μεταφράζοντας τα Ανεμοδαρμένα ύψη γνώρισα την Εμιλυ Μπροντέ. Μπήκα στο σπίτι της, στο δωμάτιό της, περπάτησα μαζί της στην εξοχή… Τελικά, υπάρχει εδώ μια εκλεκτική συγγένεια. Ο μεταφραστής είναι ο ιδανικός αναγνώστης του συγγραφέα, πλούσιος, δεκτικός και αφοσιωμένος στο έργο του».

Στις συνεντεύξεις που ακολουθούν, θα γνωρίσουμε τον Κλοντ Σιμόν, την Τόνι Μόρισον, τον Ουμπέρτο Έκο και τον Αντόνιο Ταμπούκι μέσω των alter ego τους, των μεταφραστών τους.

 

Θωμάς Σκάσσης – Kλοντ Σιμόν

Αναγνωρίζοντας την αξία της δουλειάς του στον Κλοντ Σιμόν, του απονεμήθηκε το φετινό Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης. Ο Θωμάς Σκάσσης, που τυπικώς παραμένει δικηγόρος – συγγραφέας – μεταφραστής, ουσιαστικά έχει εγκαταλείψει την πρώτη από τις τρεις επαγγελματικές του ιδιότητες για να αφιερωθεί στη λογοτεχνία. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το τελευταίο του μυθιστόρημα Το ρολόι της σκιάς, και από τις εκδόσεις Εστία κυκλοφορούν Η ακακία, η Πρόσκληση και το Τραμ του Γάλλου νομπελίστα Κλοντ Σιμόν.

— Πώς ξεκίνησε και πώς εξελίχθηκε η σχέση σας με τον συγκεκριμένο συγγραφέα;

— Ξεκίνησα ως αναγνώστης του διαβάζοντας Το δρόμο της Φλάνδρας και το Ξενοδοχείο πολυτελείας. Με εντυπωσίασε ο τρόπος γραψίματος που είναι τόσο ιδιαίτερος: ο μακροπερίοδος λόγος, οι φράσεις μέσα στις οποίες μπαίνουν διαρκώς νέες εικόνες, η συνειρμική ματιά. Αυτός ο λόγος, όσο κι αν σε δυσκολεύει ως αναγνώστη άλλο τόσο σε γοητεύει και βεβαίως γίνεται διπλά δύσκολος για το μεταφραστή. Oταν λοιπόν πριν από μερικά χρόνια η Εστία μού έκανε την πρόταση να αναλάβω την μετάφραση τριών βιβλίων του, δέχτηκα αλλά με μεγάλο φόβο. Το ανέλαβα όμως γιατί βρίσκω τα θέματά του πολύ σημαντικά και γερά ειπωμένα. Έχει μια δύναμη τρομακτική στον τρόπο που αποδίδει τη βιωμένη εμπειρία, και μια πρωτοτυπία. Γι΄ αυτό άλλωστε πήρε και το Νομπέλ (1985).

— Στο διάστημα της εργασίας του, ο μεταφραστής συμπορεύεται με το συγγραφέα;

— Εγώ θα έλεγα ότι απορροφάται από αυτόν, ιδίως αν είναι τόσο έντονος όπως ο Σιμόν. Αυτοί οι συγγραφείς δεν σε αφήνουν να χαλαρώσεις. Oσο καιρό μετέφραζα τα βιβλία του, δεν μπορούσα να γράψω κάτι δικό μου. Τόσο με δέσμευε το ύφος του.

— Θα λέγατε λοιπόν ότι αν ο συγγραφέας είναι δημιουργός του βιβλίου, ο μεταφραστής του είναι…

— Εδώ μπαίνει το περίφημο ζήτημα της ελευθερίας, την οποία μπορεί να πάρει κανείς μεταφράζοντας. Φυσικά στόχος του μεταφραστή είναι να αποδώσει ένα κείμενο σε άρτια ελληνικά. Το στοίχημα είναι να μην προδώσει το ύφος του πρωτοτύπου. Η ιδιαιτερότητα του Σιμόν με τις μεγάλες προτάσεις και την αλληλουχία των εικόνων που σε οδηγεί σαν να βρίσκεσαι πάνω σε γραμμές τρένου, είναι ταυτόχρονα μια δυσκολία και μια ευκολία, καθώς δεν σε αφήνει να κάνεις παρεκβάσεις. Έτσι νιώθεις ευτυχής σκλάβος του.

— Ωστόσο, σας ενδιαφέρει και το πρόσωπο πίσω από το κείμενο;

— Ξέρω τη μορφή του και ξέρω επίσης ότι είναι παντρεμένος με Eλληνίδα, την περίφημη Ρέα, στην οποία αφιερώνει τα βιβλία του. Θα ήθελα πολύ να είχα μια επικοινωνία μαζί του. Μάλιστα, με το θάρρος του βραβείου, ζήτησα ένα από τα βιβλία του στα γαλλικά με μια ιδιόχειρη αφιέρωση. Ακόμα δεν έχει ικανοποιηθεί αυτή η παράκληση, αλλά έχω μάθει ότι βρίσκεται σε προχωρημένο γήρας. Θα περιμένω.

 

Έφη Kαλλιφατίδη – Ουμπέρτο Έκο

Μία ακόμα ιστορία έρωτα, αυτήν τη φορά μεταξύ του λογοτέχνη Ουμπέρτο Eκο –ένα από τα πολλά πρόσωπα του «πανεπιστήμονα» Iταλού καθηγητή και συγγραφέα– και της μεταφράστριάς του, Έφης Kαλλιφατίδη. Από την πρώτη τους γνωριμία μεσολάβησαν είκοσι χρόνια και τουλάχιστον δεκαπέντε μεταφρασμένα βιβλία του από την ίδια, μυθιστορήματα και δοκίμια.

«Το 1980-81, ήμουν στη Ρώμη. Τα ιταλικά μου ήταν μάλλον φτωχά, αλλά βλέποντας την τεράστια επιτυχία που είχε τότε εκεί το ‘Ονομα του Ρόδου, το πήρα και έκανα μια απόπειρα –εντελώς αποτυχημένη– να το διαβάσω. Εν πάση περιπτώσει, το μισοδιαβασμένο Ρόδο έμεινε στην άκρη. Το ’84, ήρθε σ’ επαφή μαζί μου ο Μανόλης Μπουζάκης της Γνώσης, οίκου που τότε πρωτοξεκινούσε και μου έδωσε ένα δοκιμαστικό. Δεν ξέρω αν στο μεταξύ είχαν βελτιωθεί τα ιταλικά ή τα ελληνικά μου, αλλά το δοκιμαστικό κρίθηκε καλό και… ύστερα ήρθε ο έρωτας».

— Και πώς εξελίχθηκε αυτή η σχέση;

— Ο Έκο είχε επιτυχία στην Ελλάδα, εγώ αποδείχτηκα επαρκής ως μεταφράστριά του και οι προτάσεις να τον μεταφράσω συνεχίστηκαν. Εκεί είδα ότι μου ήταν «εύκολος» – και δεν εννοώ γλωσσικά, αλλά σαν τρόπος σκέψης και μέθοδος. Πολλές φορές τυχαίνει να ξέρω τι θα πει στην αμέσως επόμενη φράση του ή να μεταφράζω λίγο πιο κάτω μια φράση χωρίς να την έχω καλοδιαβάσει. Καμιά φορά αστειεύομαι ότι τον μεταφράζω χωρίς να τον διαβάζω, οπότε το επόμενο στάδιο θα είναι να τον μεταφράσω χωρίς να έχει γράψει.

— Ποιες είναι οι ιδιαίτερες δυσκολίες της μετάφρασης των μυθιστορημάτων του και ποιες οι χαρές της;

— Αυτό το ευρύ πεδίο των γνώσεων του Έκο ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία. Επιπλέον, η κλασική δυτική παιδεία έχει αναφορές λίγο πολύ άγνωστες στον Έλληνα και για ένα μεγάλο διάστημα –προ Ίντερνετ– κάποια πράγματα ήταν δυσπρόσιτα. Από την άλλη, ο ίδιος κάνει τα πάντα για να διευκολύνει τους μεταφραστές του. Στέλνει σημειώσεις μαζί με τα κείμενά του, αφήνει ελευθερίες στο μεταφραστή να τροποποιήσει στοιχεία που πιστεύει ότι δεν αγγίζουν το εγχώριο αναγνωστικό κοινό με την αρχική μορφή τους. Αυτό σου δίνει μια ελευθερία να παίξεις με το κείμενό του, με τον ίδιο βέβαια τρόπο που παίζει κι αυτός.

— Με ποιον τρόπο προσεγγίζετε συνήθως το κείμενο που μεταφράζετε;

— Πήγα να πω ότι το προσεγγίζω σαν αναγνώστης, αλλά θα ήταν ψέμα. Η αλήθεια είναι ότι προσπαθώ να βάλω το μυαλό μου να δουλέψει όσο πιο κοντά γίνεται στον τρόπο που δουλεύει το μυαλό του συγγραφέα. Δεν με ενδιαφέρει αν σε πρώτη φάση καταλαβαίνω ή δεν καταλαβαίνω μια λέξη, το βασικό είναι να καταλάβω τον τρόπο που σκέφτεται και νιώθει. Αυτή είναι η πρόκληση: να λύσω το σταυρόλεξο ανάμεσα στον τρόπο σκέψης και στον τρόπο έκφρασης του συγγραφέα, τοποθετώντας τον ταυτόχρονα μέσα στις συνθήκες και τα πολιτισμικά δεδομένα μιας άλλης χώρας και πιθανόν μιας άλλης εποχής.

 

Κατερίνα Σχινά – Τόνι Μόρισον

«Η μετάφραση είναι για μένα μια πραγματική επιθυμία να οικειοποιηθώ ένα βιβλίο. Καταρχήν να το οικειοποιηθώ και μετά να το γνωρίσω στους άλλους». Η Κατερίνα Σχινά, δημοσιογράφος και μεταφράστρια, άνθρωπος του βιβλίου χάρη και στις δύο επαγγελματικές της ιδιότητες, έχει κι εκείνη τη μεταφραστική ευθύνη ενός Νομπέλ Λογοτεχνίας, την Τόνι Μόρισον. Eχει μεταφράσει τέσσερα μυθιστορήματά της στις εκδόσεις Νεφέλη και αυτόν τον καιρό ετοιμάζει το πιο πρόσφατο, Love. «Δεν έχω γνωρίσει τη Μόρισον», λέει, «αλλά είναι σαν την ξέρω. Αισθάνομαι την παρουσία της πίσω από τις γραμμές».

— Πώς «γνωριστήκατε» με τη συγγραφέα;

— Είχα διαβάσει το Τραγούδι του Σόλομον και επίσης την Αγαπημένη. Oταν πήρε το Νομπέλ (1988), μου έγινε η πρόταση να μεταφράσω την Τζαζ. Hταν ουσιαστικά το πρώτο μου μεγάλο μεταφραστικό εγχείρημα, μια βουτιά στο κρύο νερό. Oχι τόσο επειδή το κείμενο ήταν απροσπέλαστο, αλλά ο τρόπος της γραφής ήταν τέτοιος που πολλές φορές με οδηγούσε σε παρανοήσεις. Η Μόρισον γράφει ελλειπτικά. Ξετυλίγει την ιστορία μέσα από συνεχείς αναδρομές, συνειρμούς, εσωτερικούς μονολόγους. Επίσης είναι αρκετά δύσκολος ο τόνος και το ύφος, μοιάζει πολύ η λογοτεχνική σύνθεση με ένα μουσικό κομμάτι της τζαζ. Εκεί η ορχήστρα μάς δίνει το θέμα συνήθως παιγμένο από όλα τα όργανα μαζί, και μετά το καθένα διαφοροποιείται. Στη Μόρισον μας δίνεται το θέμα και ύστερα μία μία οι φωνές των αφηγητών ξετυλίγουν την ιστορία τους. Επίσης στο ύφος υπάρχει μία μουσική αναλογία: όπως έχουμε στην τζαζ κάποια πολύ μικρά κομμάτια επαναλαμβανόμενου χαρακτήρα, έτσι και στην Μόρισον έχουμε επωδούς. Για να αποδώσω αυτά, με βοήθησε ίσως ότι ήξερα μουσική.

— Αυτό σημαίνει ότι σας ταιριάζει και ιδιοσυγκρασιακά, γεγονός που αποτελεί προϋπόθεση για μια καλή μετάφραση;

— Ο Στάινερ στα Αξόδευτα πάθη λέει: «Υπάρχουν μεταφράσεις που αστοχούν και προδίδουν το κείμενο. Αλλά υπάρχουν κι άλλες όπου παρά τα προβλήματα υπάρχει μια επιτυχία ως προς την αντανάκλαση του πρωτότυπου κειμένου στη γλώσσα που το αναδέχεται». Αυτό νομίζω ότι κατάφερα, χωρίς να αποφύγω λάθη ή αστοχίες.

Αν τώρα μου ταιριάζει ιδιοσυγκρασιακά; Ναι, αν και με ενοχλεί καμιά φορά ο υπερβολικά γυναικοκεντρικός της κόσμος, με την έννοια ενός διακηρυκτικού φεμινισμού. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο τον παρουσιάζει είναι και ειλικρινής και πιστός γνωρίζοντάς μας μια ενδιαφέρουσα πλευρά της γυναικείας εμπειρίας: τι σήμαινε, ιδίως εκείνη την εποχή, να είσαι μαύρη και γυναίκα στην αμερικανική ανδροκρατούμενη κοινωνία.

— Yστερα από μια τόσο αναλυτική εργασία, τι μπορείτε να πείτε για τη Μόρισον σε εμάς, τους λιγότερο «εργατικούς» αναγνώστες της;

— Νομίζω ότι επιχείρησε με έναν τρόπο να γίνει ο ιστορικός της μαύρης ράτσας, ιδίως μέσα από τον Παράδεισο. Το κάνει δε με έναν πολύ ωραίο, υπόρρητο τρόπο προσπαθώντας να μιλήσει για πράγματα που ήταν αποσιωπημένα στη λευκή Αμερική. Αυτό το στοιχείο την κάνει αφενός πολιτική συγγραφέα και αφετέρου πολύ σημαντική, στοιχεία που το Νομπέλ επιβράβευσε.

 

Aνταίος Xρυσοστομίδης – Αντόνιο Ταμπούκι

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Aνταίος Xρυσοστομίδης είναι ο άνθρωπος του Αντόνιο Ταμπούκι στην Ελλάδα, ο μεταφραστής και πλέον ο φίλος του. Eχει μεταφράσει οκτώ βιβλία του μέχρι τώρα και ένα ακόμα πρόκειται να κυκλοφορήσει τους επόμενους μήνες, πάντοτε από τις εκδόσεις Άγρα. Τον προηγούμενο χρόνο τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης για το Είναι αργά, όλο και πιο αργά.

«Την εποχή που μια Iταλίδα φίλη ελληνίστρια μου μίλησε για τον Ταμπούκι, εγώ έψαχνα να ερωτευτώ ξανά, μετά τον Καλβίνο που υπήρξε ένας μεγάλος μου έρωτας. Το πρώτο βιβλίο του που μετέφρασα ήταν το Έτσι ισχυρίζεται ο Περέιρα για τις εκδόσεις Ψυχογιός. Τότε είδα πόσο συγγενική αισθανόμουν τη γραφή του. Γι΄ αυτό αποφάσισα να συνεχίσω και αργότερα να γνωρίσω τον ίδιο. Η συνάντησή μας δεν υπήρξε καθόλου εύκολη. Σιγά σιγά αυτή η γνωριμία έγινε μια πολύ φιλική σχέση».

— Τι προσέθεσε η γνωριμία σας στην εικόνα του συγγραφέα που είχατε σχηματίσει και τι αφαίρεσε;

— Μου αφαίρεσε τη δυνατότητα να βλέπω το λογοτεχνικό του έργο χωρίς να αντιλαμβάνομαι τις προσωπικές συνισταμένες. Αυτό είναι ταυτόχρονα κέρδος και απώλεια. Δεν μου στερεί τη χαρά της ανάγνωσης, αλλά το μυθικό μέρος της. Από την άλλη, η γνωριμία μαζί του μου προσθέτει γνώση, κι αυτό με βοηθά στη μετάφραση.

— Μέσω των μεταφράσεων μοιάζει να δημιουργείτε αποκλειστικές σχέσεις…

— Επιδίωξα να μεταφράζω βιβλία που μου άρεσαν. Αυτό για μένα ήταν τύχη και επιλογή επίσης. Ακόμα και την εποχή που μπορούσα να ζήσω άνετα από τη δημοσιογραφία, γυρνούσα στο σπίτι και μετέφραζα. Πιστεύω ότι η μετάφραση πρέπει να έχει σχέση με την επιθυμία. Δεν πληρώνεται, δεν ολοκληρώνεται ποτέ κι επίσης δεν αναγνωρίζεται. Είναι μια δουλειά μυρμηγκιού. Αν δεν είσαι λίγο ψώνιο, δεν είσαι καλός μεταφραστής.

— Σε ένα τέτοιο έρωτα, όπως αυτούς που περιγράφετε μεταξύ ενός μεταφραστή και του συγγραφέα του, δεν ενυπάρχει η ανισότητα;

— Η σχέση μεταφραστή και συγγραφέα εμπεριέχει καταρχήν οικειότητα. Εμπεριέχει όμως και αμηχανία. Γνωρίζοντας έναν άνθρωπο από τα πεζά του, γνωρίζεις ίσως το πιο μύχιο κομμάτι του εαυτού του, όχι όμως τον ίδιο. Επίσης, αυτή η σχέση ενέχει ανταγωνισμό. Oταν μεταφράζεις έναν συγγραφέα, ξέρεις τη μεγαλοσύνη του αλλά και τα αδύνατα σημεία του. Αντίστροφα, ο συγγραφέας καταλαβαίνει ότι το βιβλίο του ξαναδημιουργείται σε κάθε γλώσσα που μεταφράζεται. Πρόκειται λοιπόν για μια σχέση εκ των πραγμάτων άνιση όπου ο δημιουργός έχει το προβάδισμα, χωρίς να παραβλέπουμε μια μικρή εξάρτηση από τον μεταφραστή του. Έχω τη χαρά να με έχουν επιλέξει ως μεταφραστή τους οι συγγραφείς που αγάπησα, τόσο ο Ιταλο Καλβίνο όσο και ο Αντόνιο Ταμπούκι. Τελικά αυτή είναι μία σχέση που διαρκώς αλλάζει ισορροπίες.

— Θα μπορούσατε να αποκαλύψετε κάποια μυστικά της γραφής του;

— Κρατάει πάντοτε ένα μυστήριο, αφήνει μερικά πράγματα για να τα φανταστεί ο αναγνώστης. Επίσης κάνει ένα ωραίο μείγμα αφού ό,τι αγαπάει –ο Καβάφης, ο Πεσόα– βρίσκονται μέσα στις φράσεις του, χωρίς όμως να αναφέρεται ακριβώς σε αυτά.

Πηγή: Καθημερινή 28/08/05